Ο Οδυσσέας, ο περίφημος βασιλιάς της Ιθάκης και ήρωας του ομώνυμου ομηρικού έπους, είναι γνωστός κυρίως για την ‘Οδύσσειά’ του, την δεκαετή δηλαδή προσπάθειά του να επιστρέψει στην πατρίδα του και να ανακτήσει το θρόνο του. Το αν τελικά η ομηρική Ιθάκη και το σημερινό νησί της Ιθάκης ταυτίζονται, δεν έχει αποδειχθεί με βεβαιότητα μέχρι σήμερα. Όπως όμως επιμένουν τόσο επιστήμονες, όσο και οι κάτοικοι της Ιθάκης, περισσότερα είναι τα στοιχεία που συνάδουν στο ότι οι δύο τόποι ταυτίζονται, παρά εκείνα που αποδεικνύουν το αντίθετο.

Από τις λιγοστές μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων που έφθασαν έως τις μέρες μας δεν προκύπτει πρόβλημα ταυτότητας με την Ομηρική Ιθάκη. Ο Πορφύριος, το 260 π.Χ., την αναφέρει, όπως και ο Θουκυδίδης, ενώ ο Πλούταρχος μαρτυρεί την ύπαρξη της αρχαίας πόλης «Αλαλκομενές», που ο Απολλόδωρος μας πληροφορεί ότι βρισκόταν στη σημερινή τοποθεσία «Αετός», κτισμένη από τους Κορίνθιους. Άξιο λόγου είναι και το έργο του Αριστοτέλη «Η των Ιθακήσιων Πολιτεία». Η επιλογή της Ιθάκης σαν πρότυπο αποδεικνύει ότι υπήρχε αυτονομία και οργανωμένη πολιτική και οικονομική ζωή.

Στα νεότερα χρόνια η Ιθάκη αμφισβητείται σαν πατρίδα του Οδυσσέα και διατυπώνονται διάφορες εκδοχές για την Ομηρική Ιθάκη. Από την προσεκτική μελέτη της Οδύσσειας πάντως, αποδεικνύεται η ομοιότητα των τοποθεσιών της σημερινής Ιθάκης με αυτές που αναλυτικά περιγράφει ο Όμηρος. Επιπλέον υπάρχει και μια μαρτυρία από την αρχαία παράδοση (Ψευδοκρότος), που αναφέρει ότι ο Όμηρος έζησε για μεγάλο διάστημα στο νησί, εξηγώντας έτσι την πιστή περιγραφή του νησιού. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου έκαναν παγκόσμια γνωστή την ιστορία αυτού του τόπου. Εκτός όμως από τον Όμηρο, αναφορές υπάρχουν και σε άλλους παλαιότερους συγγραφείς όπως ο Ακουσίλαος, που λέει ότι ο Ίθακος, ο Νήριτος και ο Πολύκτωρ ήταν οι τρεις γιοι του Βασιλειά Πτερελάου, που καταγόταν από τον Δία. Σύμφωνα με τον ίδιο, σύζυγος του Οδυσσέα ήταν η Πηνελόπη, κόρη του βασιλειά Ικάριου και της Πολυκάστης.

Ανασκαφές και Ευρήματα

Στην Ιθάκη, οι ανασκαφές ήταν πάντα μικρές σε κλίμακα. Σύμφωνα με μελέτη του 1927, από τον Πανεπιστημιακό καθηγητή Απόστολο Αρβανιτόπουλο, πρώτος είχε εξερευνήσει την Ιθάκη ο Palmier De Grentesmenil, το 1678. Πολύ αργότερα, γύρω στα 1804-1806, επιστημονική εξερεύνηση και κάποιες ανασκαφές έκαναν οι Gell, με τους Dadwell και Raikes, με τη διαφορά ότι αυτοί γνωμάτευσαν αρκετά εσφαλμένα την ομηρική γεωγραφία, πάνω στο ίδιο το νησί της Ιθάκης. Σύμφωνα πάντα με τον Αρβανιτόπουλο, μόνο ο Μαrtino Deake έθεσε την πόλη του Οδυσσέα στα βόρεια του νησιού, στη θέση που θεωρείται σωστή σήμερα.  Ο ίδιος αναφέρει ότι στην Ιθάκη υπήρχαν ναοί της Αθηνάς, της Ήρας και της Αρτέμιδας, χωρίς να περιγράφει την τοποθεσία. Τον ναό της Αρτέμιδας έφεραν στο φως οι ανασκαφές της Bendon, στον Αετό, ενώ της Αθηνάς, υπάρχουν ενδείξεις ότι βρισκόταν στην περιοχή Καθαρά, απ’ όπου και η ονομασία, από την «Καθαρά» Αθηνά Παρθένο. Τα μόνα ίχνη λατρείας της Ήρας βρέθηκαν στο σπήλαιο Λοΐζου, που όμως ήταν λατρευτικό άντρο και όχι ναός. Ο Αρβανιτόπουλος, επίσης, περιγράφει ένα ωραιότατο περιδέραιο, που είχε βρεθεί «σε τάφο χρυσό, λαμπρώς κεκοσμημένον δι΄ημιπολίτιμων λίθων, μετά εκγλύφων παραστάσεων και επιγραφών, το οποίον ευρίσκεται εις την κατοχήν του Άγγλου Fiott Lee». Την περίοδο 1811-1814 ανασκαφές είχαν γίνει και από το Διοικητή του νησιού Guitera, ο οποίος αφού λεηλάτησε -σύλησε- 200 τάφους στον Αετό, έκανε τα σκεύη του τραπεζιού του χρυσά, από τα χρυσά αντικείμενα των ευρημάτων και πούλησε τα υπόλοιπα στο Λιβόρνο, εισπράττοντας 6.500 λίρες στερλίνες. O Schliemann, ανέσκαψε δοκιμαστικά το 1868 και για δεύτερη φορά το 1878, όπου ανακάλυψε την μετά τους Δωριείς και τους Κορίνθιους ακμή της Ιθάκης, δεν επέστρεψε όμως -όπως σκόπευε- για να συνεχίσει τις ανασκαφές, γιατί στο μεταξύ έφυγε από τη ζωή.


Το 1896 έφθασε στην Ιθάκη ο Dorpfeld, έκανε μία πρόχειρη αρχαιολογική έρευνα και ξανάρθε το 1900, μα έφυγε γρήγορα. Το 1905 έγιναν ανασκαφές από τον Wollgraff και τον Koecoop. Οι ανασκαφές αυτές έγιναν σε πολλά σημεία και τα σπουδαιότερα ευρήματα ήταν από τη Μελάνυθρο και τον Αετό. Ανασκαφές έγιναν το 1930 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, με τον Heurtley, όπου και ερευνήθηκαν ο λόφος των Πηλικάτων, το σπήλαιο Λοΐζου, η Σχολή Ομήρου και η περιφέρεια του Σταυρού. Ο Heurtley περιγράφει ότι «εις τα πέριξ του Σταυρού ανεκαλύφθει τεμάχιο τείχους του 4ου π.Χ. αιώνα καθώς και νεκροταφείο, στον άγιο Ηλία, εκεί που οι νεκροί εναπετείθεντο επί κυρτών τούβλων και εσκεπάζοντο δι’ ομοίων.» Προσθέτει, επίσης, ότι στα Πηλικάτα η κατοίκηση διαπιστώνεται συνεχής, από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι του τέλους της Μυκηναϊκής περιόδου.


Την περίοδο 1931-1933 έγιναν επίσης ανασκαφές στα Δεξιά, από τον Κωνσταντίνο Πεταλά, με την επίβλεψη του Νικολάου Κυπαρίσση, όπου και αποκαλύφθηκε μέρος του σπηλαίου, στο οποίο εικάζεται ότι έβγαλαν οι Φαίακες τον Οδυσσέα, κοιμισμένο. Tο στόμιο του σπηλαίου βρέθηκε κατεστραμμένο από ρωμαϊκές λατομικές εργασίες, αλλά ο μυχός, βάθους 12 μέτρων, ήταν ανέπαφος. Το σπήλαιο αυτό, δίπλα στην άμμο που σκεπάζει σήμερα ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος, το είχαν περιγράψει ο Αρτεμίδωρος, το 2ο π.Χ. αιώνα και, το 233 μ.Χ, ο Πορφύριος, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ο οποίος είχε γράψει και εκτεταμένο κείμενο για «Το Οδυσσειακόν άντρον των Νυμφών». Η Bendon, εξακολούθησε να ερευνά το νησί της Ιθάκης, πριν και μετά τον πόλεμο του 1940. Ο Heurtley, σημειώνει σε άρθρο του το 1938, ότι «η θέσις των ανακτόρων του Οδυσσέα ήταν στο λόφο των Πηλικάτων, όπου και η μοναδική εν Ιθάκη θέσις δια φρούριο Μυκηναίου Βασιλέως, άλλη τοιαύτη δεν υπάρχει». Παράλληλα, περιγράφει ότι «οι σωροί λίθων, ανακαλυφθέντες επί του λόφου των Πηλικάτων, νοτίως του σπιτιού Βλισμά, είναι λείψανα οικοδομημάτων που εστέκοντο κατά την περίοδον του πολέμου της Τροίας και εντός του βίου του Οδυσσέως». Η αρχαιολόγος Bendon, έχει περιγράψει εκτεταμένα τα ευρήματα στο σπήλαιο Λοΐζου, το θραύσμα με την επιγραφή 'Ευχήν Οδυσσεί', τα μυκηναϊκά αγγεία, αλλά και τους περίφημους τρίποδες, τον έναν που πρώτος βρήκε ο Δημήτριος Λοΐζος και δώδεκα που βρήκε η ίδια. Στη θέση Τριλάγκαδα (Τρεις Λαγκάδες), όπου επίσης είχε ανασκάψει η Bendon, ήρθαν στο φως πολλά σημαντικά αντικείμενα μυκηναϊκής περιόδου, καθώς και ερείπια μεγάλης οικίας με θαυμάσια μωσαϊκά. Σε περιγραφή του Wollgraff αναφέρονται μερικά από τα ευρήματα του σπηλαίου Λοΐζου, ανάμεσα στα οποία «πινάκιον κορινθιακού ρυθμού με χρωματιστή διακόσμηση, παριστάνουσα ζώα και πτηνά του 7ου π.Χ. αιώνα, αγαλματίδιον εξ ελεφαντοστού, παριστάνον όρθιον άνθρωπο, περικυκλωμένον με χάλκινον σχοινίον», όπου πιστεύεται ότι πρόκειται για τον Οδυσσέα και πολλά ακόμη. Πρέπει αναμφίβολα να αναφέρουμε το όστρακο με τη γραμμική γραφή Α, που είχε βρεί ο Heurtley σε βόθρο αποθέτη στο λόφο των Πηλικάτων, το 1931, και το οποίο ερμηνεύτηκε στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα το 1989, από τον καθηγητή Paul Faure, ως εξής: ‘Η νύμφη με έσωσε. Ιδού τι εγώ η Αρεδάτις δίδω εις τη θεά Ρέα 100 αίγας, 10 πρόβατα, 3 χοίρους’. Τα τελευταία χρόνια ανασκάπτει το νότιο τμήμα της Ιθάκης, στο διάσελο του Αετού, ο καθηγητής Σαράντης Συμεώνογλου, όπως και ψηλά πάνω από την αφαλάτωση, στο σπήλαιο που λέγεται ‘των Νυμφών’. Στις έρευνές του επισημαίνει κατοίκηση από το 1400 π.Χ. αλλά και μεγάλες καταστροφές από σεισμό του 373 π.Χ.

Ανασκαφές Β. Ιθάκης

Ο τομέας αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, υπό την διεύθυνση της επίκ. Καθηγήτριας Λίτσας Κοντορλή-Παπαδοπούλου και του καθηγητή Θανάση Παπαδόπουλου, διενεργεί ανασκαφές στην βόρειο Ιθάκη από το 1994.

Στις τρείς Λαγκάδες, νότια του οικισμού Καλύβια, κοντά στον χώρο ανασκαφής της S. Benton, δοκιμαστικές τομές αποκάλυψαν λείψανα μυκηναϊκών οικιών.
Στον Σταυρό, ερευνήθηκαν δύο θέσεις: Στο οικόπεδο Πατρικίου, ανεσκάφη μεγάλος ελληνιστικός κιβωτιόσχημος χτιστός τάφος με τέσσερις καλυπτήριες πλάκες που έφεραν χαραγμένα τα γράμματα Α, Β, Γ, Δ. Περιείχε καύσεις νεκρών και πολύτιμα κτερίσματα (αργυρή φιάλη, χάλκινο κάδο, πινάκια, δαχτυλίδια και ένα αργυρό τριώβολο της Αχαϊκής Συμπολιτείας (165-150 π.Χ.). Στο οικόπεδο της Ερασμίας Ραυτοπούλου, αναγνωρίσθηκαν και ερευνήθηκαν δύο πύλες και τμήμα οχυρωματικού κυκλώπειου τοίχους. Στα Πηλικάτα, έγιναν δοκιμαστικές τομές και επανεξετάσθηκε το Πρωτοελλαδικό τείχος, τμήμα του οποίου είχε αποκαλυφθεί και δημοσιευθεί από τον Heurtley. Η εξωτερική του πλευρά αποτελείται από ογκόλιθους και η εσωτερική του είναι γεμισμένη με μικρές ακονιστές πέτρες. Βρέθηκαν, επίσης, θεμέλια πρωτοελλαδικών αψιδωτών οικιών, ένα τείχος μήκους 31,50 μ. και αποστραγγιστικοί κτιστοί αγωγοί.

Στις περιοχές Άγιος Αθανάσιος και Σχολή Ομήρου, ανατολικά του βόρειου χαμηλού όγκου του υπάρχοντος όρους και ΝΑ του χωριού Εξωγή, αποκαλύφθηκαν τμήματα ακροπόλεως, χρονολογούμενης από τα προϊστορικά μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Περιείχε αρχαία κτήρια άνδηρα (=πλατειά επιφάνεια εδάφους) συνδεόμενα με λίθινα κλιμακοστάσια. Στα ανατολικά, υπάρχει υπόγεια προϊστορική κρήνη-δεξαμενή, κτισμένη εκφορικά και όμοια με τις υπόγειες δεξαμενές των Μυκηνών και της Τίρυνθας. Τα κινητά ευρήματα βρίσκονται στα Μουσεία Σταυρού και Βαθέως.

Τον Αύγουστο του 2010 οι αρχαιολόγοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κα Λίτσα Κοντορλή - Παπαδοπούλου και Θανάσης Παπαδόπουλος εξέδωσαν ανακοίνωση, παραθέτοντας αναλυτικά την επιστημονική τεκμηρίωση της ανακάλυψης του παλατιού του Οδυσσέα στην Ιθάκη.
 

Διεθνή Συνέδρια για την Οδύσσεια

Ο θεσμός των 'Διεθνών Συνεδρίων για την Οδύσσεια', με μόνιμη έδρα την Ιθάκη, ξεκίνησε το 1977. Στα συνέδρια συμμετέχουν, με την ιδιότητα του ομιλητή ή του σύνεδρου, ομηρολόγοι διαφόρων εθνικοτήτων και τις εργασίες μπορούν να παρακολουθήσουν φοιτητές, ομηριστές και οποιοσδήποτε άλλος ενδιαφέρεται για τα θέματα που σχετίζονται με τις ομηρικές σπουδές. Παρ όλες τις πολύπλευρες οργανωτικές δυσκολίες, που εκτός των άλλων είναι συνυφασμένες με τις μικρές δυνατότητες της Ιθάκης και τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους, ο θεσμός μπόρεσε να καθιερωθεί. Η επιτυχία αυτή οφείλεται στην ενεργή συμμετοχή διακεκριμένων ομηρολόγων και στην έκδοση των πρακτικών αυτών των συνεδρίων.

Από το 1981 η οργάνωση των συνεδρίων πέρασε στη δικαιοδοσία του 'Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών' που ιδρύθηκε στην Ιθάκη. Τα πρακτικά των διεθνών αυτών συναντήσεων εκδίδονται από την Μάχη Παΐζη - Αποστολοπούλου, ιστορικό και Γενική Γραμματέα του Κέντρου και αποτελούν μια πλούσια εκδοτική σειρά με διεθνή αναγνώριση. Περιλαμβάνουν τις νεότερες έρευνες, τις σχετικές με τα ομηρικά έπη και απευθύνονται σε ελληνόγλωσσο και ξενόγλωσσο αναγνωστικό κοινό, καθώς στα ξενόγλωσσα κείμενα υπάρχουν περιλήψεις στα ελληνικά, ενώ ξενόγλωσσες περιλήψεις κλείνουν τα ελληνικά κείμενα.

Ως σήμερα έχουν κυκλοφορήσει οι ακόλουθοι τόμοι:
Ιλιάδα και Οδύσσεια. Μύθος και Ιστορία, Ιθάκη 1986 (σ. 207).
Ομηρικός οίκος, Ιθάκη 1990 (σ. 257).
Περιηγητισμός στην Ιθάκη, Ιθάκη 1990 (σ. 53).
Σπονδές στον Όμηρο (Μνήμη Ι. Κακριδή), Ιθάκη 1993 (σ. 301).
Ευχήν Οδυσσεί, Ιθάκη 1995 (σ. 375).
Ομηρικά, Ιθάκη 1998 (σ. 427).
Διατίθενται στη Γραμματεία του 'Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών'  (τηλ: 010 3611078, fax: 010 3640391), στα βιβλιοπωλεία της Ιθάκης και τα κεντρικά βιβλιοπωλεία της Αθήνας (Εστία, Καρδαμίτσα, κλπ.).

Σεμινάρια Ομηρικής και Οδυσσειακής Φιλολογίας

Άλλη δραστηριότητα του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών είναι τα Σεμινάρια Ομηρικής και Οδυσσειακής Φιλολογίας. Κάθε χρόνο, οργανώνονται στην Ιθάκη μετεκπαιδευτικά σεμινάρια για τους καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης, που διδάσκουν τον Όμηρο στα δημόσια σχολεία. Η διοργάνωση αυτή γίνεται με την συνεργασία του Δήμου Ιθάκης, του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών και τα τελευταία χρόνια της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, ενώ την εποπτεία έχει το Υπουργείο Παιδείας. Δίνεται, έτσι, η δυνατότητα σε πενήντα φιλολόγους, από διαφορετικές εκπαιδευτικές περιφέρειες κάθε χρόνο να παρακολουθήσουν, στο φυσικό χώρο του νησιού του ομηρικού ήρωα, σεμινάρια-μαθήματα από ειδικούς ομηρολόγους, που τους βοηθούν να ξεπεράσουν δυσκολίες διδακτικές ή να πλουτίσουν με νέες γνώσεις τη διδακτική τους εμπειρία. Ο θεσμός λειτουργεί από το 1984.